Eind juli is de zomer op zijn hoogtepunt gekomen. Ook al lijkt het nog veraf, we weten dat het binnen enkele weken herfst zal worden. Het boek Prediker, waaruit de eerste lezing genomen werd, wordt in de synagoge gelezen in het najaar, tijdens het zeven dagen durende Loofhuttenfeest. Tijdens het Sukkot- of Loofhuttenfeest wordt herdacht dat de Israëlieten veertig jaar lang, onder de bescherming van de Levende, rondtrokken en verbleven in tenten of hutten. Tussen de uittocht uit het slavenhuis en de intocht in het beloofde land ligt de lange tocht door de woestijn. In de woestijn vindt de confrontatie plaats met zowel de vluchtigheid als de moeizaamheid van het bestaan. Net als antwoordpsalm 90 (toegeschreven aan Mozes) drukt het boek Prediker de zwaarte en moeizaamheid van het bestaan uit: “ijdelheid der ijdelheden, alles is ijdel”. Het lijkt geen vrolijke boodschap, zo in deze vakantieperiode.

Jammer dat we vandaag slechts zo’n kort stukje uit dit boek lezen. We beluisterden het tweede vers uit het eerste hoofdstuk. Dan slaat het lectionarium 28 verzen over. Door de weglatingen in de tekst kun je tot te snelle en kortzichtige conclusies komen. Het bijbelboek verdient het in zijn geheel gelezen te worden. Dat doe je beter niet alleen, en zeker niet op sombere dagen. Maar dat is eigenlijk voor de meeste bijbelteksten het geval. Je mag ze lezen binnen een gemeenschap, bijbelgroep of huiskerk.

Het boek Prediker is niet zonder moeite in de canon van de Hebreeuwse bijbel opgenomen. Het is dan ook een tekst die je misschien niet in de bijbel zou verwachten en verrast door een sceptische nuchterheid. Sommige rabbijnen hadden moeite met de aansporing van de auteur om, gezien toch alles ‘ijdel’ is, dan maar te eten en te drinken met een vrolijk hart. Alsof Prediker aanspoort tot ongebreidelde genotzucht.  Het boek werd om deze reden pas na grondig debat onder rabbijnen in de Hebreeuwse bijbel opgenomen.

De kerkvader Hiëronymus (4^e-5^e eeuw) daarentegen maakte geen bezwaar tegen de aanwezigheid van het boek in de Schrift, omdat hij meende dat het boek de absolute waardeloosheid van het ondermaanse wilde aantonen en dus ook de noodzaak van een ascetisch leven. Met deze opvatting legde Hiëronymus de basis voor het traditionele verstaan van het boek Prediker in de Latijnse kerk.

De absolute waardeloosheid van het aardse leven werd zelfs een motief in de schilderkunst, met als hoogtepunt de vanitasstillevens uit de 17^e eeuw. Vanitas is het Latijnse woord voor ‘ijdelheid’. “Vanitas vanitatum et omnia vanitas” …”IJdelheid der ijdelheden, alles is ijdel”. In prachtige stillevens met schedels, gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen, vergane boeken en omgevallen glazen wordt de ijdelheid, tijdelijkheid en zinloosheid van het aardse gevisualiseerd. De prachtige stillevens vielen erg in de smaak van de, door handel rijk geworden, burgerij. Het is een van de vele paradoxen van de vanitas dat een luxueus schilderij moet waarschuwen tegen de verleidingen van alle luxe.

We kunnen Prediker eenzijdig lezen als een aansporing om te ‘profiteren’ van het leven: eet en drink en maak je geen zorgen. We kunnen Prediker, ook eenzijdig, lezen als een verachting van het zintuigelijke leven. In beide gevallen lezen we Prediker dubbel- en onzinnig.

Willem Barnard schreef in zijn boek ‘Stille omgang’ over Prediker een hoofdstukje met als titel: “Over de ware skepsis”. Barnard merkte op dat ‘ijdelheid der ijdelheden’ in het Hebreeuws een andere (onder)toon heeft. Daar klinkt het: ‘Habel habelin’. Habel, verwant aan de naam van de eerste vermoorde mens in de bijbel: Abel, die door zijn broer werd omgebracht. Abel. Habel.  Dat kan je vertalen als: ijdelheid, maar ook als sliertje mist, op het nippertje niks, verdwijnende nevel, vergeefsheid. Maar niet als zodanig heet het menselijk bestaan ‘abelesk’. Niet omdat we sterfelijk zijn is er sprake van ‘ijler dan ijl’ maar omdat ons de dood wordt aangedaan. Geen louter berusting in de absurditeit van het leven, maar profetische proteststem! Als we Prediker lezen klinkt het verhaal van ‘Kaïn en Abel’ mee: “Mens, waar is je broer?”. We mogen ook het verhaal laten meeklinken van de man die onschuldig gedood werd, maar waarvan gezegd wordt dat Hij ‘leeft’: Jezus van Nazareth.

Niet als aansporing tot ongebreideld hedonisme moeten we de tekst lezen. Ook niet als aansporing tot een levensverachtend ascetisme. Maar wel als een roep tot verantwoordelijkheid voor al wie of wat kwetsbaar is. Om het met de dichter Lucebert te zeggen: “Alles van waarde is weerloos”.

Niet als zodanig is het leven zinloos. De on-zin wordt aangericht door de on-gerechtigheid.  En waar on-gerechtigheid wordt uitgeboet herkrijgt het menselijk bestaan zijn zin. Dit perspectief is ook duidelijk aanwezig in het Lucasevangelie.

In de tweede lezing hoorden we: “Richt u op wat van boven is, niet op wat van de aarde is.” In een poging om een dualistische lezing te vermijden zou dit kunnen klinken: richt je op de toekomst, de droom van God voor deze aarde. Dat houdt in: armen oprichten, recht doen aan weduwe en wees, de vreemdeling opnemen in je midden.

In de evangelielezing wordt de man niet ‘dwaas’ genoemd omdat hij eet en drinkt en geniet. Wél omdat hij dat doet alleen voor zichzelf. Christenen zijn vol vertrouwen dat God ons zal voorzien van wat echt belangrijk is: een diep en zinvol leven, dagelijks brood en meer, maar .dat krijgen we om te delen. Dan is het leven goed, tof (tov).

Tommy Vandendriessche

Inspiratiebronnen:

Willem Barnard ‘Stille omgang’ (Lannoo, 1995)
https://www.kuleuven.be/thomas/page/tijdschriften/viewarticle/62155/ (Over Prediker - onder supervisie van Bénédicte Lemmelijn en Hans Ausloos)

Gerard Swüste ‘Altijd hetzelfde lied’ (Skandalon, 2015) - over psalm 90.